เป็นคำถามที่หลายคนยังหาคำตอบไม่ได้ และไม่ใช่เรื่องแปลกที่ทุกครั้งที่มีการประกาศผลการประเมินคุณธรรมและความโปร่งใสในการดำเนินงานของหน่วยงานภาครัฐ ITA (Integrity and Transparency Assessment) จะมีเสียงวิพากษ์วิจารณ์จากสังคม ไม่ใช่แค่เรื่องของการไม่เห็นด้วย แต่เป็นคำถามต่อความน่าเชื่อถือของเครื่องมือนี้ ที่เราใช้มานานกว่า 10 ปี
ITA คืออะไรกันแน่?
นอกจากการวัดดัชนีภาพลักษณ์คอร์รัปชัน (CPI) จากองค์กรต่างประเทศแล้ว การประเมินคุณธรรมและความโปร่งใสในการดำเนินงานของหน่วยงานภาครัฐ หรือ ITA ก็เป็นอีกเครื่องมือหนึ่งที่ใช้ในประเทศไทย ตั้งแต่ปี งบประมาณ 2557 โดยสำนักงาน ป.ป.ช. เป็นผู้ดูแลหลัก การประเมินนี้เปรียบเสมือนการตรวจสุขภาพประจำปีของหน่วยงานราชการ เพื่อดูว่า “สุขภาพ” ของหน่วยงานนั้นดีพอที่จะป้องกันการทุจริตได้หรือไม่ โดยประเมินตนเอง ใน 4 องค์ประกอบ คือ “งาน งบ ระบบ และคน”
การประเมินจะมาจาก 3 ส่วนหลัก ๆ:
- IIT (Internal): ความเห็นจากเจ้าหน้าที่ภายในหน่วยงานเอง
- EIT (External): ความเห็นจากประชาชนที่มาติดต่อหรือใช้บริการ
- OIT (Open Data): การตรวจสอบการเปิดเผยข้อมูลสำคัญบนเว็บไซต์ของหน่วยงาน
แม้จะมีเป้าหมายที่ดี และมีการพัฒนาเกณฑ์การประเมินมาตลอด แต่ผลลัพธ์ที่ออกมาก็ยังสร้างคำถามอยู่เสมอ
คะแนน ITA สูง แต่ทำไมประชาชนยังไม่เชื่อ?
นี่คือประเด็นสำคัญที่ทำให้เกิดเสียงคัดค้าน คะแนน ITA ของบางหน่วยงานอาจสูงมากจนน่าตกใจ แต่ในความเป็นจริงแล้ว ภาพลักษณ์ที่ประชาชนรับรู้กลับไม่ได้ดีตามไปด้วย
- คะแนนจากประชาชน (EIT) vs. ความจริง: แม้จะมีส่วนของ EIT ที่ให้ประชาชนประเมิน แต่หลายครั้งก็มีการตั้งข้อสังเกตว่าข้อมูลที่ได้มานั้นอาจไม่ตรงไปตรงมาจริง ๆ เช่น มีการแนะนำให้ผู้มาติดต่อตอบแบบสอบถามในเชิงบวก หรือเป็นการตอบแบบสอบถามเฉพาะกลุ่มผู้ที่ได้รับบริการดีอยู่แล้ว
- การประเมินที่ไม่สะท้อนภาพรวม: คะแนน ITA อาจดูดีในระดับหน่วยงาน แต่เมื่อมองภาพรวมของประเทศในดัชนี CPI ระดับโลก ประเทศไทยกลับไม่เคยได้คะแนนดีนัก ทำให้เกิดคำถามว่าเครื่องมือนี้สะท้อนปัญหาคอร์รัปชันในภาพใหญ่ได้จริงหรือ? หรือเป็นเพียงการ “แต่งหน้า” ให้ดูดีเฉพาะหน้าเท่านั้น
- การเน้นเอกสารมากกว่าการปฏิบัติ: บางครั้งการประเมินก็ดูเหมือนเน้นไปที่การจัดทำเอกสารหรือการเปิดเผยข้อมูลบนเว็บไซต์ (OIT) เพื่อให้ได้คะแนนสูง ๆ ซึ่งอาจไม่ได้สะท้อนถึงการทำงานที่โปร่งใสในทางปฏิบัติจริง
แล้วเราจะขับเคลื่อนสังคมโปร่งใสด้วย ITA ได้จริงหรือ?
ITA เป็นจุดเริ่มต้นที่ดีในการสร้างความตระหนักรู้ให้กับหน่วยงานราชการ แต่การจะทำให้ประเทศไทยโปร่งใสจริง ๆ อาจต้องอาศัยมากกว่าแค่ตัวเลขที่สวยหรูจากการประเมิน
- เปลี่ยนวิธีคิด: ต้องเน้นที่การสร้างวัฒนธรรมองค์กรที่ซื่อสัตย์สุจริตจริง ๆ ไม่ใช่ทำตามเกณฑ์เพื่อเอาคะแนน
- กล้าที่จะลงโทษ: การประเมินควรมีผลที่ชัดเจน ไม่ใช่แค่คำแนะนำ แต่ต้องมีการนำคะแนนไปใช้ประกอบการพิจารณาตำแหน่งหรือบทลงโทษที่จริงจัง
- รับฟังเสียงประชาชนจริง ๆ: ต้องมีกลไกที่ทำให้ประชาชนกล้าที่จะแสดงความคิดเห็นอย่างตรงไปตรงมา โดยไม่ต้องกลัวผลกระทบ
ในท้ายที่สุดแล้ว ITA จะเป็นเครื่องมือที่ดีได้ก็ต่อเมื่อคะแนนที่ได้มาสะท้อนความเป็นจริง และเมื่อประชาชนรู้สึกเชื่อมั่นในผลลัพธ์นั้น การขับเคลื่อนประเทศสู่สังคมแห่งความโปร่งใสต้องเริ่มจากการสร้างความไว้ใจ ซึ่งเป็นสิ่งที่คะแนนจากแบบประเมินอย่างเดียวอาจให้ไม่ได้ทั้งหมด
